Demokratyczne narzędzie ochrony środowiska

Dostęp do wymiaru sprawiedliwości jest demokratycznym narzędziem służącym ochronie środowiska, pomaga też zmniejszyć luki między przepisami prawa a ich stosowaniem.

Podczas gdy część polityki i regulacji UE w zakresie ochrony środowiska jest jedną z najbardziej zaawansowanych i wszechstronnych na świecie, nie zapewnia ona satysfakcjonujących rezultatów, a stan środowiska w Europie szybko się pogarsza. Na przykład UE nie osiągnie celu, jakim jest powstrzymanie utraty różnorodności biologicznej na rok 2020 – 60% gatunków chronionych w UE i 77% chronionych siedlisk w UE znajduje się w niekorzystnym stanie ochronnym zgodnie z raportem EEA z 2015 r.

Silne ramy legislacyjne i regulacyjne nie zapewniają pożądanych rezultatów, ponieważ nie są odpowiednio wdrażane. Jest to problem zarówno środowiskowy, jak i społeczno-gospodarczy: zgodnie z szacunkami z 2011 r. słabe wdrażanie prawa środowiskowego UE to koszt w wysokości około 50 mld euro rocznie. Nie wspominając o tym, że brak wdrożenia narusza praworządność i zaufanie publiczne do władz krajowych i UE.

Aby pokonać tę barierę, państwo potrzebuje obywateli, działających samodzielnie lub z pomocą organizacji pozarządowych. I aby osiągnąć skutek, muszą mieć możliwość kwestionowania naruszeń prawa w sądach, poprzez dostęp do wymiaru sprawiedliwości.

Prawo przewidziane w wielu przepisach

Prawo do dostępu do wymiaru sprawiedliwości jest przewidziane w wielu przepisach prawa, a także w orzecznictwie różnych organów sądowych i quasi-sądowych na szczeblu międzynarodowym i unijnym.

Zapewnia to m.in. Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie dostępu do informacji, udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji i dostępie do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska (Konwencja z Aarhus). Wszystkie 28 państw członkowskich UE, jak również cała Unia Europejska, są stronami Konwencji.

Ponadto na podstawie tej Konwencji Unia przyjęła szereg aktów prawnych zawierających przepisy dotyczące dostępu do wymiaru sprawiedliwości na poziomie krajowym, takie jak dyrektywa ws. informacji o środowisku, dyrektywa ws. oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ), dyrektywa ws. emisji przemysłowych (IED) i dyrektywa ws. odpowiedzialności za środowisko (ELD).

UE nie wydała jeszcze przepisów, które zapewniłyby ogólne ramy dostępu do wymiaru sprawiedliwości w celu zakwestionowania wszelkich naruszeń przepisów o ochronie środowiska. Jednakże Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) orzekł, że państwa członkowskie są zobowiązane do interpretowania istniejących przepisów krajowych w świetle Konwencji. Te ogólne ramy prawne zostały dokładniej wyjaśnione dzięki utrwalonej linii orzeczniczej TSUE oraz komitetu ds. Zgodności Konwencji z Aarhus (ACCC), który dostarczył ważnych kryteriów oceny skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

Brak świadomości w zakresie zasad dostępu do wymiaru sprawiedliwości to problem praktyczny.

Wyżej wymienione zasady i orzecznictwo teoretycznie powinny gwarantować obywatelom możliwość egzekwowania przepisów unijnych dotyczących ochrony środowiska, w razie konieczności także przy wykorzystaniu środków prawnych. W praktyce jednak nie zawsze tak jest. Liczne badania, w tym tzw. badania Darpö (o dostępie do wymiaru sprawiedliwości w latach 2012/2013 ) zlecone przez Komisję Europejską, pokazują, że w tej kwestii wciąż istnieją poważne przeszkody.

Istnieją ponadto znaczne różnice w krajach objętych projektem, szczególnie pod względem liczby spraw sądowych w sprawach dotyczących środowiska. Jednak we wszystkich tych krajach sprawy z tego zakresu stanowią tylko niewielką część wszystkich spraw sądowych (głównie administracyjnych); to od mniej niż 1% do 2-3%.

Zmiana sposobu stosowania norm proceduralnych, które zazwyczaj przyznają sędziom dużą swobodę interpretacyjną, w dużej mierze mogłaby się przyczynić do zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

Choć wielu prawników zna ogólne zasady dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska, znajomość kluczowego orzecznictwa jest znacznie mniejsza, zwłaszcza wśród administracji publicznej i prawników zajmujących się ochroną środowiska.

O niskim poziomie świadomości świadczy duża liczba pytań prejudycjalnych na temat dostępu do wymiaru sprawiedliwości kierowanych do TSUE w odniesieniu do dyrektywy o ocenie oddziaływania na środowisko (OOŚ) , a także innymi powiązanymi sprawami, jak naruszenia pozostałych dyrektyw UE, w tym dyrektywy siedliskowej.

Treść pytań prejudycjalnych wyraźnie pokazuje, że wśród sędziów oraz przedstawicieli innych zawodów prawniczych w różnych państwach członkowskich wciąż istnieje wiele zagadnień wymagających odpowiedzi.

Ponadto wyraźnie dostrzegalna jest niewielka świadomość najlepszych praktyk i rozwiązań niewymagających dużych nakładów finansowych w zapewnianiu skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości w różnych państwach członkowskich.